Anasayfa
ÖNSÖZ
Güneş’i ışık kaynağı, Ay’ı yansıtıcı bir perde ve Dünya’yı da
bazen perdenin önünde bazen perdenin arkasında bulunan ışık geçirmez
bir cisim olarak düşünebiliriz.
Güneş ışınları perdenin bir
tarafına düştüğünde ve Dünya perdenin öbür tarafında durduğunda,
aradaki perde Güneş’in ışınlarının Dünya’ya ulaşmasını engellediği için
karanlık oluşur. Dünya’nın tarafından bakıldığında Güneş, Ay’ın arada
kalan bedeni ile örtülür. Öyle ki biz Güneş’i göremeyiz. Bu, Güneş
tutulmasıdır. Yeniay günlerinde meydana gelir.
Güneş’in ışınları
Dünya’ya ulaşırken, Dünya Güneş ile Ay’ın arasındadır. Bunun sonucunda
Dünya’nın bedeni perdenin, yani Ay’ın bedenin üstüne düşer. Çünkü
Dünya, perdenin üstüne yansıyacak olan ışığı keser. Bu, Ay
tutulmasıdır. Dolunay günlerinde meydana gelir.
1. TUTULMALARIN DOĞAL NEDENLERİ
Tutulmanın
oluşması için Ay, Dünya ve Güneş üçlüsünün bir doğru boyunca dizilmiş
olması gerekir. Buna göre; Güneş tutulması yeniay evresinde karşımıza
çıkar, Ay tutulması ise Dolunay evresinde. Ancak, Ay’ın Dünya
etrafındaki dolanma hareketini gerçekleştirdiği düzlem (Ay’ın yörünge
düzlemi) ile ekliptik (tutulum) düzlemi arasındaki 8.5’lik bir eğim
yüzünden her yeniay günü Güneş tutulması olmaz ve her Dolunay günü Ay
tutulması olmaz.
Dünya’dan görüldüğü şekliyle güneş kolay görülür
biçimde, bir elips olarak düşünülebilecek bir yörüngede hareket eder.
Bu elipsin içbükey tarafındaki odak noktalardan birinde Dünya bulunur.
Bu yörüngenin düzlemi bizim ekvatorumuza doğru 23 derecelik bir açıyla
eğilmiştir. Ama Ay da Dünya’nın çevresinde eliptik bir yörüngede
hareket eder, odak noktası dünyadır ve bu yörüngenin düzlemi bizim
ekvatorumuza 28 derecelik bir açıyla eğilmiştir ve sonuçta Güneş’in
yörüngesine 5 derecelik bir açıyla eğilmiştir. Güneş’in yörüngesinin
düzlemi ile Ay’ın yörünge düzleminin kesiştiği noktaya Düğüm (Node)
denir. Düğüm’ün üzerinde veya yakınında Güneş ile Ay bir kavuşum veya
karşıtlık oluşturduklarında - yani ya Yeniay ya da Dolunay olduğunda –
Güneş ya da Ay tutulması gerçekleşir.
Şekil 1
Eğer
Güneş’in yörüngesinin düzlemini Şekil 1’deki A–B çizgisi olarak kabul
edersek ve Ay’ın yörüngesinin düzlemini C-D çizgisi olarak alırsak,
kesişme noktasındaki E Düğüm noktası olur. Eğer Güneş ve Ay uzayda
birer nokta olsalardı, ancak her ikisi de kendi yörüngelerindeki E
noktasına aynı anda ulaştıklarında kesişebilirlerdi. Ancak bunlar gözle
görülür boyutlara sahip cisimler. Bu nedenle, eğer Güneş’in E-B
çizgilerinide ilerlerken Ay’ın da E-D çizgisinde ilerlediğini
varsayarsak, onların tekrar ne zaman ve hangi noktada iki ayrı disk
olarak görülebilecek şekilde ayrışacakları onların disklerinin
büyüklüklerine ve birleşik hareketlerine bağlıdır. Güneş ile Ay’ın
disklerinin bariz şekilde kavuşmaları ve ayrılmaları temel olarak Ay’ın
hareketine dayanır, çünkü Güneş yörüngesinden gün boyunca ancak 1
derece ilerler, oysa Ay aynı sürede 13 derece ilerler. Kısa sürede
Düğüm noktasını terk eder ve Ekliptiğin (Güneş yörüngesi) düzleminden
ayrılır.
Güneş ile Ay’ın, Dünya’dan uzaklıklarında farklılıklar
olmasına rağmen, Dünya’dan bakılınca Ay aynı büyüklükte görülür.
Bundan Güneş’in aydan daha büyük olduğunu anlıyoruz. Ama çeşitli Güneş
tutulmalarını iyice incelediğimizde Ay’ın bazen Güneş’in tüm diskini
kapladığını, bazen de bütünüyle kaplamadan dışarıda küçük bir daire
bıraktığını görürüz. Birinciye tam Güneş tutulması, ikinciye de halkalı
(annular) tutulma denir. ``Annular`` kelimesi ‘halka gibi’ anlamındaki
annulus’tan gelir.
Bir cismin görünür büyüklüğü izleyiciden
uzaklaştığı oranda küçülür. Eğer Ay Dünya’nın çevresinde Dünya’nın
merkezde durduğu dairesel bir yörüngede hareket
her zaman aynı
büyüklükte görünürdü. Ancak Dünya’dan bakıldığında, odak noktalarından
birinde Dünya’nın durduğu bir elips üzerinde hareket ettiği için, Ay
yerberi noktasında en büyük, yeröte noktasında en en küçük halinde
görünür. Yerberi (perigee) Ay’ın yörügesinde yeryüzüne en yakın olduğu,
yeröte (apogee) ise yeryüzüne en uzak olduğu, daima yerberinin tam
karşısında bulunan noktadır. Aynı bakış açısıyla, Güneş de Dünya’nın
çevresinde eliptik bir yörüngede döner (Dünya’dan bakıldığında) ve
görülür büyüklüğü daima değişir.
2. GÜNEŞ TUTULMASI
(resim)
2.1. Nasıl Meydana Gelir?
Dünya’nın
yerinde tam olan tutulma bir başka yerde sadece parçalı olabilir. Ay’ın
hareketi bir günde 13 derece, Güneş’inki sadece 1 derece olduğu için,
Ay Güneş’i günde 12 derece, saate 30 dakika geçer. Dünya her zaman
kendi ekseni üzerinde batıdan doğuya doğru döner ve Güneş’le Ay doğudan
batıya gidiyor şekilde görünürler. Ancak Ay’ın diskinin merkezinin
Güneş’in diskinin merkezi ile birleştiği zaman noktasında, birleşen
ışıklar Dünya’nın yüzeyinde bir noktanın tam üzerinde görülürler ve bu
noktada tutulma ‘öğlene merkezli’dir. Ancak Güneş ve Ay’ın biraraya
gelen diskleri 1 derece kadar yaklaştıklarında, Ay bu mesafenin
yarısını katettiğinde veya Güneş’in batısına 30` yaklaştığında Güneş
tutulması başlar, çünkü o zaman kenar çizgileri birbirine değmeye
başlar. Yarım saat içinde Ay’ın kenar çizgisi Güneş’in diskinin
merkezine ulaşır ve sonraki yarım saat içinde Ay’ın merkezi Güneş’in
merkezi ile birleşir. Bu aşama sadece bir iki dakika sürer ve Ay
yaklaşık aynı süre içinde tutulmayı tamamlamak üzere Güneş’in doğusuna
doğru ilerler. Bu durumda eğer Güneş sabit dursaydı ve Ay tam
merkezinden geçseydi bir tutulma iki saat sürerdi. Ama Güneş
yörüngesinde hareketini sürdürmekteir ve iki saat içerisinde boylamını
5 dakika arttırır ve Ay’ın bunu geçmesi 10 dakika sürer. Ayrıca Ay her
zaman aynı oranda ilerlemez, tutulma esnasında yörüngesinin belirli bir
noktasında, birbaşka durumda ise bir başka noktasındadır. Bu neenle her
şeyden önce Güneş’in ve Ay’ın yarı çaplarını bulmamız ve bunları
birbirleri ile toplamamız gerekir. Sonra boylamda Ay’ın Güneş’I
yakalama oranını buluruz. Böylece ilk temastan itibaren Ay’ın Güneş’in
merkezine ulaşma süresini, yani sürenin tamamının yarısını buluruz.
2.2. Türkiye’de Kayıtlardaki İlk Tutulmalar
İstanbul
Kandilli Rasathanesi kayıtlarına göre 22 Aralık 1870 tarihinde Tunus,
Libya, Yunanistan ve ülkemizi içine alan bir kuşakta tam Güneş
tutulması olmuş ve iki gün sonra Tunus’ta 5.2 şiddetinde bir deprem
olmuştur. Güneş tutulması ile depremin bir ilişkisi olup olmadığı hala
bilinmiyor.
Daha eski tarihlerde 19 Kasım 1816 günü de sadece
Türkiye’den görülebilecek halkalı Güneş tutulması gerçekleşti.
Araştırmacılar bu tarihte yazılmış, bu tarihi şiiri bulmuşturlar (bu
şiir İstanbul Kandilli Rasathanesi’nde aynen muhafıza edilmektedir);
Şehr-i Recep salhinde çün zulmet olup oldu küsuf
Şerh etmiş idi vakıabu vak’ayı ehl-i rasat
Dehşet gelip halka kamu hatif dedi tarihini
Öğle namazını şem’iyle kıldırdı ol Hakk-ı Ehad
1815’de,
bir araştırmacı birkaç gün sonra güneş tutulması olacak demişti.
Halbuki çalışmalarında 1815 ile 1816’yı karıştırmıştı. Dediği günde
tutulma olmadı. O zamanlar Güneş tutulmasına çok önem veriliyordu,
biraz da korkuluyordu. Bu yanlış onun hayatına maal oldu. Bir yıl sonra
tam o gün tam Güneş tutulması gerçekleşti.
2.2.1. 11 Ağustos 1999
Bu
tarihteki Güneş tutulması Saros dizisinin 21. Tekrarıdır. (1639 yılında
başlayan bu dizi 17 Nisan 3009 yılında 77. kez tekrarlanacak tutulma
ile sona erecek.)
Ay’ın gölgesi Atlantik Okyanusu’ndan başlayarak
Hint Okyanusu’na kadar Dünya’yı taradı. En uzun tutulma süresi 2 dakika
33 saniye ile Romanya’da meydana geldi.
Tutulma ülkemizde (yaz
saati uygulamasına göre) saat 14:21’de Karadeniz kıyımızdan (bartın
yöresinde) başladı, saat 14:29’da Turhal’a ulaşan gölge 14:43’de
güneydoğu sınırımızdan (Cizre) Suriye’ye ulaşdı. Bu saatlerden 1 saat
20 dakika önce parçalı tutulma başladı. Kastamonu, Çorum, Amasya,
Tokat, Sivas, Elazığ, Diyarbakır ve Batman tutulma hattı üzerindeki
şehirlerimizdi.
2.3. İzlenmesi
Güneş’in kısmen veya
tam olarak tutulması esnasında herhangi bir koruyucu olmadan çıplak göz
ile seyredildiği taktirde morötesi ve infrozet ışınlarının gözlerimizde
kalıcı olmak üzere hasarda bulunmaları tehlikesi vardır.1912 yılındaki
Güneş tutulmasından dolayı Almanya’da 3000 kişide kalıcı göz hasarları
tesbit edilmiştir.
2.3.1. Mutlaka Sakınılması Gereken Unsurlar
• Çıplak gözle seyretmek
• Kamera,
dürbün, av dürbünü, çifte dürbün, tiyatro dürbünü, teleskop ve benzeri
aletlerin özel olarak önceden açılan fifilitresi olmadan kullanılması
• Sıradan
güneş gözlüğü, işlendirilmiş cam parçaları, siyah röntgen resimleri,
küçük delikli ve benzeri koyu karton parçaları ile Güneş tutulmasını
seyretmek
Bebekler ve küçük çocuklar özellikle Güneş’e
hassasdırlar. Bu yüzden tüm Güneş tutulması süresince kapalı ve direk
Güneş ışığınden korunan yerlerde tutulmaları tavsiye edilir.
Cam (örneğin pencere camları veya otomobil camları) yeterli korunmayı sağlayamazlar.
Güneş’i ışık kaynağı, Ay’ı yansıtıcı bir perde ve Dünya’yı da
bazen perdenin önünde bazen perdenin arkasında bulunan ışık geçirmez
bir cisim olarak düşünebiliriz.
Güneş ışınları perdenin bir
tarafına düştüğünde ve Dünya perdenin öbür tarafında durduğunda,
aradaki perde Güneş’in ışınlarının Dünya’ya ulaşmasını engellediği için
karanlık oluşur. Dünya’nın tarafından bakıldığında Güneş, Ay’ın arada
kalan bedeni ile örtülür. Öyle ki biz Güneş’i göremeyiz. Bu, Güneş
tutulmasıdır. Yeniay günlerinde meydana gelir.
Güneş’in ışınları
Dünya’ya ulaşırken, Dünya Güneş ile Ay’ın arasındadır. Bunun sonucunda
Dünya’nın bedeni perdenin, yani Ay’ın bedenin üstüne düşer. Çünkü
Dünya, perdenin üstüne yansıyacak olan ışığı keser. Bu, Ay
tutulmasıdır. Dolunay günlerinde meydana gelir.
1. TUTULMALARIN DOĞAL NEDENLERİ
Tutulmanın
oluşması için Ay, Dünya ve Güneş üçlüsünün bir doğru boyunca dizilmiş
olması gerekir. Buna göre; Güneş tutulması yeniay evresinde karşımıza
çıkar, Ay tutulması ise Dolunay evresinde. Ancak, Ay’ın Dünya
etrafındaki dolanma hareketini gerçekleştirdiği düzlem (Ay’ın yörünge
düzlemi) ile ekliptik (tutulum) düzlemi arasındaki 8.5’lik bir eğim
yüzünden her yeniay günü Güneş tutulması olmaz ve her Dolunay günü Ay
tutulması olmaz.
Dünya’dan görüldüğü şekliyle güneş kolay görülür
biçimde, bir elips olarak düşünülebilecek bir yörüngede hareket eder.
Bu elipsin içbükey tarafındaki odak noktalardan birinde Dünya bulunur.
Bu yörüngenin düzlemi bizim ekvatorumuza doğru 23 derecelik bir açıyla
eğilmiştir. Ama Ay da Dünya’nın çevresinde eliptik bir yörüngede
hareket eder, odak noktası dünyadır ve bu yörüngenin düzlemi bizim
ekvatorumuza 28 derecelik bir açıyla eğilmiştir ve sonuçta Güneş’in
yörüngesine 5 derecelik bir açıyla eğilmiştir. Güneş’in yörüngesinin
düzlemi ile Ay’ın yörünge düzleminin kesiştiği noktaya Düğüm (Node)
denir. Düğüm’ün üzerinde veya yakınında Güneş ile Ay bir kavuşum veya
karşıtlık oluşturduklarında - yani ya Yeniay ya da Dolunay olduğunda –
Güneş ya da Ay tutulması gerçekleşir.
Şekil 1
Eğer
Güneş’in yörüngesinin düzlemini Şekil 1’deki A–B çizgisi olarak kabul
edersek ve Ay’ın yörüngesinin düzlemini C-D çizgisi olarak alırsak,
kesişme noktasındaki E Düğüm noktası olur. Eğer Güneş ve Ay uzayda
birer nokta olsalardı, ancak her ikisi de kendi yörüngelerindeki E
noktasına aynı anda ulaştıklarında kesişebilirlerdi. Ancak bunlar gözle
görülür boyutlara sahip cisimler. Bu nedenle, eğer Güneş’in E-B
çizgilerinide ilerlerken Ay’ın da E-D çizgisinde ilerlediğini
varsayarsak, onların tekrar ne zaman ve hangi noktada iki ayrı disk
olarak görülebilecek şekilde ayrışacakları onların disklerinin
büyüklüklerine ve birleşik hareketlerine bağlıdır. Güneş ile Ay’ın
disklerinin bariz şekilde kavuşmaları ve ayrılmaları temel olarak Ay’ın
hareketine dayanır, çünkü Güneş yörüngesinden gün boyunca ancak 1
derece ilerler, oysa Ay aynı sürede 13 derece ilerler. Kısa sürede
Düğüm noktasını terk eder ve Ekliptiğin (Güneş yörüngesi) düzleminden
ayrılır.
Güneş ile Ay’ın, Dünya’dan uzaklıklarında farklılıklar
olmasına rağmen, Dünya’dan bakılınca Ay aynı büyüklükte görülür.
Bundan Güneş’in aydan daha büyük olduğunu anlıyoruz. Ama çeşitli Güneş
tutulmalarını iyice incelediğimizde Ay’ın bazen Güneş’in tüm diskini
kapladığını, bazen de bütünüyle kaplamadan dışarıda küçük bir daire
bıraktığını görürüz. Birinciye tam Güneş tutulması, ikinciye de halkalı
(annular) tutulma denir. ``Annular`` kelimesi ‘halka gibi’ anlamındaki
annulus’tan gelir.
Bir cismin görünür büyüklüğü izleyiciden
uzaklaştığı oranda küçülür. Eğer Ay Dünya’nın çevresinde Dünya’nın
merkezde durduğu dairesel bir yörüngede hareket
her zaman aynı
büyüklükte görünürdü. Ancak Dünya’dan bakıldığında, odak noktalarından
birinde Dünya’nın durduğu bir elips üzerinde hareket ettiği için, Ay
yerberi noktasında en büyük, yeröte noktasında en en küçük halinde
görünür. Yerberi (perigee) Ay’ın yörügesinde yeryüzüne en yakın olduğu,
yeröte (apogee) ise yeryüzüne en uzak olduğu, daima yerberinin tam
karşısında bulunan noktadır. Aynı bakış açısıyla, Güneş de Dünya’nın
çevresinde eliptik bir yörüngede döner (Dünya’dan bakıldığında) ve
görülür büyüklüğü daima değişir.
2. GÜNEŞ TUTULMASI
(resim)
2.1. Nasıl Meydana Gelir?
Dünya’nın
yerinde tam olan tutulma bir başka yerde sadece parçalı olabilir. Ay’ın
hareketi bir günde 13 derece, Güneş’inki sadece 1 derece olduğu için,
Ay Güneş’i günde 12 derece, saate 30 dakika geçer. Dünya her zaman
kendi ekseni üzerinde batıdan doğuya doğru döner ve Güneş’le Ay doğudan
batıya gidiyor şekilde görünürler. Ancak Ay’ın diskinin merkezinin
Güneş’in diskinin merkezi ile birleştiği zaman noktasında, birleşen
ışıklar Dünya’nın yüzeyinde bir noktanın tam üzerinde görülürler ve bu
noktada tutulma ‘öğlene merkezli’dir. Ancak Güneş ve Ay’ın biraraya
gelen diskleri 1 derece kadar yaklaştıklarında, Ay bu mesafenin
yarısını katettiğinde veya Güneş’in batısına 30` yaklaştığında Güneş
tutulması başlar, çünkü o zaman kenar çizgileri birbirine değmeye
başlar. Yarım saat içinde Ay’ın kenar çizgisi Güneş’in diskinin
merkezine ulaşır ve sonraki yarım saat içinde Ay’ın merkezi Güneş’in
merkezi ile birleşir. Bu aşama sadece bir iki dakika sürer ve Ay
yaklaşık aynı süre içinde tutulmayı tamamlamak üzere Güneş’in doğusuna
doğru ilerler. Bu durumda eğer Güneş sabit dursaydı ve Ay tam
merkezinden geçseydi bir tutulma iki saat sürerdi. Ama Güneş
yörüngesinde hareketini sürdürmekteir ve iki saat içerisinde boylamını
5 dakika arttırır ve Ay’ın bunu geçmesi 10 dakika sürer. Ayrıca Ay her
zaman aynı oranda ilerlemez, tutulma esnasında yörüngesinin belirli bir
noktasında, birbaşka durumda ise bir başka noktasındadır. Bu neenle her
şeyden önce Güneş’in ve Ay’ın yarı çaplarını bulmamız ve bunları
birbirleri ile toplamamız gerekir. Sonra boylamda Ay’ın Güneş’I
yakalama oranını buluruz. Böylece ilk temastan itibaren Ay’ın Güneş’in
merkezine ulaşma süresini, yani sürenin tamamının yarısını buluruz.
2.2. Türkiye’de Kayıtlardaki İlk Tutulmalar
İstanbul
Kandilli Rasathanesi kayıtlarına göre 22 Aralık 1870 tarihinde Tunus,
Libya, Yunanistan ve ülkemizi içine alan bir kuşakta tam Güneş
tutulması olmuş ve iki gün sonra Tunus’ta 5.2 şiddetinde bir deprem
olmuştur. Güneş tutulması ile depremin bir ilişkisi olup olmadığı hala
bilinmiyor.
Daha eski tarihlerde 19 Kasım 1816 günü de sadece
Türkiye’den görülebilecek halkalı Güneş tutulması gerçekleşti.
Araştırmacılar bu tarihte yazılmış, bu tarihi şiiri bulmuşturlar (bu
şiir İstanbul Kandilli Rasathanesi’nde aynen muhafıza edilmektedir);
Şehr-i Recep salhinde çün zulmet olup oldu küsuf
Şerh etmiş idi vakıabu vak’ayı ehl-i rasat
Dehşet gelip halka kamu hatif dedi tarihini
Öğle namazını şem’iyle kıldırdı ol Hakk-ı Ehad
1815’de,
bir araştırmacı birkaç gün sonra güneş tutulması olacak demişti.
Halbuki çalışmalarında 1815 ile 1816’yı karıştırmıştı. Dediği günde
tutulma olmadı. O zamanlar Güneş tutulmasına çok önem veriliyordu,
biraz da korkuluyordu. Bu yanlış onun hayatına maal oldu. Bir yıl sonra
tam o gün tam Güneş tutulması gerçekleşti.
2.2.1. 11 Ağustos 1999
Bu
tarihteki Güneş tutulması Saros dizisinin 21. Tekrarıdır. (1639 yılında
başlayan bu dizi 17 Nisan 3009 yılında 77. kez tekrarlanacak tutulma
ile sona erecek.)
Ay’ın gölgesi Atlantik Okyanusu’ndan başlayarak
Hint Okyanusu’na kadar Dünya’yı taradı. En uzun tutulma süresi 2 dakika
33 saniye ile Romanya’da meydana geldi.
Tutulma ülkemizde (yaz
saati uygulamasına göre) saat 14:21’de Karadeniz kıyımızdan (bartın
yöresinde) başladı, saat 14:29’da Turhal’a ulaşan gölge 14:43’de
güneydoğu sınırımızdan (Cizre) Suriye’ye ulaşdı. Bu saatlerden 1 saat
20 dakika önce parçalı tutulma başladı. Kastamonu, Çorum, Amasya,
Tokat, Sivas, Elazığ, Diyarbakır ve Batman tutulma hattı üzerindeki
şehirlerimizdi.
2.3. İzlenmesi
Güneş’in kısmen veya
tam olarak tutulması esnasında herhangi bir koruyucu olmadan çıplak göz
ile seyredildiği taktirde morötesi ve infrozet ışınlarının gözlerimizde
kalıcı olmak üzere hasarda bulunmaları tehlikesi vardır.1912 yılındaki
Güneş tutulmasından dolayı Almanya’da 3000 kişide kalıcı göz hasarları
tesbit edilmiştir.
2.3.1. Mutlaka Sakınılması Gereken Unsurlar
• Çıplak gözle seyretmek
• Kamera,
dürbün, av dürbünü, çifte dürbün, tiyatro dürbünü, teleskop ve benzeri
aletlerin özel olarak önceden açılan fifilitresi olmadan kullanılması
• Sıradan
güneş gözlüğü, işlendirilmiş cam parçaları, siyah röntgen resimleri,
küçük delikli ve benzeri koyu karton parçaları ile Güneş tutulmasını
seyretmek
Bebekler ve küçük çocuklar özellikle Güneş’e
hassasdırlar. Bu yüzden tüm Güneş tutulması süresince kapalı ve direk
Güneş ışığınden korunan yerlerde tutulmaları tavsiye edilir.
Cam (örneğin pencere camları veya otomobil camları) yeterli korunmayı sağlayamazlar.
:DD:D: